Ολοκληρωμένος σχεδιασμός βιώσιμης κινητικότητας για τη χρηματοδότηση επενδύσεων από την ΕΕ
ΑΡΘΡΟ του Μάνου Βουγιούκα, Διπλ. Πολιτικός Μηχανικός – Συγκοινωνιολόγος MSc – Οικονομολόγος DipEcon
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) χρηματοδοτεί δράσεις και επενδύσεις βιώσιμης κινητικότητας στις πόλεις μέσω των διαθρωτικών ταμείων. Για τη περίοδο 2007-2013 διατέθηκαν περίπου 8 δις ευρώ για καθαρές αστικές συγκοινωνίες, ήτοι το 9,6% της συνολικής χρηματοδότησης από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και το Ταμείο Συνοχής. Κοινοτική χρηματοδότηση υπάρχει επίσης και μέσω προγραμμάτων διαπεριφερειακής και διακρατικής συνεργασίας, καθώς και από το πρόγραμμα έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης της ΕΕ. Από την έναρξή της πριν από δέκα χρόνια, η πρωτοβουλία CIVITAS της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποτελεί πλέον κινητήρια δύναμη της καινοτομίας στην αστική κινητικότητα και έχει καταστήσει τις ευρωπαϊκές πόλεις καίριους παράγοντες στη διαδικασία της καινοτομίας. Σε περισσότερες από 60 ευρωπαϊκές πόλεις τέθηκαν σε εφαρμογή περίπου 700 δραστηριότητες επίδειξης, οι οποίες υποβλήθηκαν σε αυστηρή διαδικασία αξιολόγησης των επιπτώσεων. Σήμερα, το δίκτυο πόλεων CIVITAS έχει ως μέλη περισσότερες από 200 πόλεις και καλύπτει σχεδόν όλα τα κράτη μέλη. Η CIVITAS έχει καταστεί το σήμα κατατεθέν της αλλαγής στην αστική κινητικότητα και τα υποδείγματα μεταφορών αλλά και ως ευρωπαϊκή εταιρική σχέση. Οι ελληνικές πόλεις στην προηγούμενη περίοδο δεν πέτυχαν συμμετοχή στη πρωτοβουλία CIVITAS (με μοναδική εξαίρεση το Συμβούλιο Αστικών Συγκοινωνιών Θεσσαλονίκης που εξασφάλισε χρηματοδότηση για τη διερεύνηση της πρόσβασης στο αεροδρόμιο «Μακεδονία» με μέσα σταθερής τροχιάς το 2010-2011).
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε στις 17 Δεκεμβρίου 2013 το νέο «Πακέτο Αστικής Κινητικότητας» (Urban Mobility Package) με την ανακοίνωση «Μαζί για ανταγωνιστική και αποδοτική από άποψη πόρων αστική κινητικότητα» (προς το Ευρωκοινοβούλιο, το Συμβούλιο Υπουργών, την ΟΚΕ και την Επιτροπή των Περιφερειών), όπου γίνεται σύνδεση των νέων χρηματοδοτήσεων 2014-2020 με την ετοιμότητα των πόλεων να σχεδιάζουν και να εφαρμόζουν μέτρα βιώσιμης κινητικότητας. Σκοπός της ανακοίνωσης είναι να ενισχυθεί η στήριξη των ευρωπαϊκών πόλεων στην αντιμετώπιση των προβλημάτων αστικής κινητικότητας. Σύμφωνα με την ανακοίνωση, απαιτείται σταδιακή αλλαγή στη θεώρηση της αστικής κινητικότητας ώστε να εξασφαλισθεί ότι αστικές περιοχές της Ευρώπης θα αναπτυχθούν με πιο βιώσιμο τρόπο και θα επιτευχθούν οι στόχοι της ΕΕ για ένα ευρωπαϊκό ανταγωνιστικό και αποδοτικό από άποψη πόρων σύστημα μεταφορών. Είναι επίσης καίριας σημασίας να ξεπερασθούν οι μεμονωμένες προσεγγίσεις και να αναπτυχθεί η ενιαία αγορά εξεύρεσης καινοτόμων λύσεων σε θέματα αστικής κινητικότητας, όπως κοινά πρότυπα και προδιαγραφές ή ομαδοποιημένες προμήθειες.
Στην ανακοίνωση αυτή καθορίζεται ο τρόπος με τον οποίο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα ενισχύσει τις δράσεις της για βιώσιμη αστική κινητικότητα σε πεδία με προστιθέμενη αξία για την ΕΕ. Η Επιτροπή ενθαρρύνει επίσης τα κράτη μέλη να λάβουν πιο αποφασιστικά και συντονισμένα μέτρα.
Για τη μεταβολή της αστικής κινητικότητας απαιτείται συντονισμένη δράση από τους φορείς λήψης αποφάσεων και τις αρμόδιες αρχές σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης. Οι τοπικές αρχές καλούνται να αποφύγουν τις αποσπασματικές προσεγγίσεις του παρελθόντος και να καταστρώσουν στρατηγικές που μπορούν να ενθαρρύνουν την ομαλή μεταστροφή προς καθαρότερους και πιο βιώσιμους τρόπους μεταφοράς, όπως η πεζοπορία, η ποδηλασία, οι δημόσιες αστικές συγκοινωνίες, αλλά και νέα μοντέλα χρήσης και κυριότητας του ΙΧ αυτοκινήτου.
Με τη στήριξη της ΕΕ έχουν συνταχθεί οδηγίες για την ανάπτυξη και την υλοποίηση Σχεδίων Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας (ΣΒΑΚ), τα οποία παρέχουν στις τοπικές αρχές συγκεκριμένες προτάσεις για τον τρόπο εφαρμογής στρατηγικών βιώσιμης κινητικότητας με βάση εμπεριστατωμένη ανάλυση της τρέχουσας κατάστασης, καθώς και σαφή θεώρηση της αειφόρου αστικής ανάπτυξης. Τα σχέδια βιώσιμης αστικής κινητικότητας αποσκοπούν στην προώθηση ισόρροπης ανάπτυξης και την καλύτερη ενοποίηση των διαφόρων τρόπων αστικής κινητικότητας. Αυτή η ιδέα σχεδιασμού αναδεικνύει το γεγονός ότι αυτό αφορά κατά κύριο λόγο τους ανθρώπους. Ως εκ τούτου, δίνεται έμφαση στον πολίτη και στη δέσμευση των ενδιαφερόμενων μερών, καθώς και στην προώθηση αλλαγών στη συμπεριφορά μετακίνησης.
Τα Σχέδια Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας μπορούν να βοηθήσουν τους αρμοδίους των πόλεων να αξιοποιήσουν αποτελεσματικά τις υπάρχουσες υποδομές μεταφορών και να καθιερώσουν μέτρα αστικής κινητικότητας με οικονομικά αποδοτικό τρόπο. Σε αυτό το πλαίσιο η ΕΕ με το Πακέτο Αστικής Κινητικότητας θα στηρίξει τις εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές στην ανάπτυξη και την εφαρμογή σχεδίων βιώσιμης αστικής κινητικότητας, μεταξύ άλλων, με χρηματοδοτικά μέσα.
Τα διαρθρωτικά ταμεία είναι σήμερα η μόνη και η πιο σημαντική πηγή χρηματοδότησης των έργων αστικών μεταφορών και κινητικότητας. Στις λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές της Ένωσης, η εν λόγω χρηματοδοτική στήριξη έχει συμβάλει στη βελτίωση της δυνατότητας πρόσβασης στις αστικές περιοχές, τη μείωση του χάσματος μεταξύ των περισσότερο και των λιγότερο αναπτυγμένων περιφερειών και, ως εκ τούτου, στην επίτευξη μεγαλύτερου βαθμού εδαφικής συνοχής. Είναι συνεπώς σημαντικό να διερευνηθεί ποιος είναι καλύτερος τρόπος αξιοποίησης των ευρωπαϊκών διαρθρωτικών και επενδυτικών ταμείων (ταμεία ESI) σε βασικούς στόχους πολιτικής στις μεταφορές και τα συναφή πεδία πολιτικής την περίοδο 2014-2020 (βλ. κανονισμό ΕΤΠΑ άρθρα 5 & 7).
Η ανακοίνωση της ΕΕ αναφέρει ρητά ότι: Τα ταμεία ESI πρέπει να αξιοποιηθούν πιο συστηματικά στη χρηματοδότηση ολοκληρωμένων σειρών μέτρων, εφόσον οι πόλεις έχουν καταρτίσει ενοποιημένο σχέδιο τοπικών μεταφορών, όπως σχέδιο βιώσιμης αστικής κινητικότητας, και έχουν προσδιορίσει κατάλληλες δράσεις.
Τα μέτρα αστικής κινητικότητας είναι δυνατόν να χρηματοδοτηθούν από τα ταμεία ESI, εφόσον συμβάλλουν στην επίτευξη στόχων χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών. Τα μέτρα αστικής κινητικότητας είναι δυνατόν να χρηματοδοτηθούν στο πλαίσιο ενοποιημένης στρατηγικής βιώσιμης αστικής ανάπτυξης, με την οποία αντιμετωπίζονται οικονομικά, δημογραφικά, περιβαλλοντικά, κλιματικά και κοινωνικά προβλήματα των αστικών περιοχών. Το Άρθρο 5 παράγραφος 4 στοιχείο ε) του κανονισμού για το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) – Επενδυτική προτεραιότητα, αναφέρει: ‘προώθηση στρατηγικών χαμηλών ανθρακούχων εκπομπών για όλα τα είδη εδαφών, και ιδίως των αστικών, καθώς και προώθηση της βιώσιμης πολυτροπικής αστικής κινητικότητας και ανακουφιστικά και άλλα συναφή μέτρα’.
Από τα διαρθρωτικά ταμεία επωφελήθηκαν πρωτίστως οι μεγαλουπόλεις και οι πρωτεύουσες, διότι η χρηματοδότηση κατά την περίοδο 2007-2013 εστιάσθηκε σε έργα μεγάλης κλίμακας. Υπάρχουν, ωστόσο, πολλές μικρού και μεσαίου μεγέθους πόλεις στις περιφέρειες της Ευρώπης και είναι σημαντικό να συνεκτιμηθούν όλα τα μεγέθη πόλεων στις επενδύσεις αστικής κινητικότητας. Τα ταμεία ESI πρέπει να δημιουργήσουν ευκαιρίες δημιουργίας ικανοτήτων, εκπαίδευσης, τεχνικής συνδρομής και κατάστρωσης αναλυτικών και στρατηγικών και σχεδίων κινητικότητας σε τοπικό επίπεδο.
Επομένως ο Δήμος Βόλου πρέπει να διεκδικήσει άμεσα χρηματοδοτήσεις για δράσεις και επενδύσεις βιώσιμης κινητικότητας από τα νέα διαθρωτικά και επενδυτικά ταμεία EE 2014-2020, καθώς και στο πρόγραμμα ‘Horizon 2020’. Ο Δήμος Βόλου πρέπει να ενταχθεί στα ενεργά Δίκτυα πόλεων για βιώσιμη κινητικότητα CIVITAS και POLIS.
Το πρώτο και πλέον σημαντικό βήμα είναι η εκπόνηση ΣΒΑΚ για τον ενιαίο Δήμο Βόλου. Το 1ο ΣΒΑΚ στην Ελλάδα ολοκληρώθηκε για τη μητροπολιτική περιοχή Θεσσαλονίκης από το ΣΑΣΘ τη περίοδο 2011-2013 από τη ‘Διευρωπαϊκή Συμβουλευτική’ (Γραφείο Βουγιούκα) με έδρα το Βόλο. Με βάση αυτή την πρωτοπόρα εμπειρία μοναδική στην Ελλάδα, προτείνουμε τα παρακάτω 12 μέτρα για το ‘ΣΒΑΚ Βόλου’ που είναι επιλέξιμα προς χρηματοδότηση ΕΕ:
1. Ενιαίο και ευφυές σύστημα κομίστρου για αστικές συγκοινωνίες, χρήση ταξί, χρέωση στάθμευσης, χρήση κοινόχρηστων δημοτικών ποδηλάτων (CityBike, βλ. Μέτρο 11 παρακάτω) αλλά και για άλλες δημοτικές χρήσεις (‘Volos Card’).
2. Λεωφορειολωρίδες, προτεραιότητα λεωφορείων στη φωτεινή σηματοδότηση, λεωφορειακές γραμμές ταχείας εξυπηρέτησης (Bus Rapid Transit, BRT), σε συνεργασία με το Αστικό ΚΤΕΛ.
3. Ενημέρωση / ευαισθητοποίηση πολιτών με ενημερωτικές καμπάνιες για αποθάρρυνση της αλόγιστης χρήσης ΙΧ και μεταστροφή στη χρήση αστικών συγκοινωνιών, ποδηλάτων και πεζοπορίας. Κίνητρα σε εργοδότες να προωθήσουν τις εναλλακτικές μορφές μετακίνησης στους εργαζομένους. Διαχείριση της ζήτησης μετακινήσεων σε όλα τα επίπεδα με στόχο τη μείωση της χρήσης ΙΧ και μεταστροφή στις δημόσιες αστικές συγκοινωνίες, ποδήλατα και περπάτημα.
4. Προώθηση δημιουργίας δικτύου Τραμ, με νέες μορφές χρηματοδότησης (ΣΔΙΤ, JESSICA, ΣΕΣ – νέο ΕΣΠΑ, διαθρωτικά και επενδυτικά ταμεία ΕΕ), με αστικές αναπλάσεις και περιβαλλοντική αναβάθμιση. Υπάρχει ήδη ολοκληρωμένη πρόταση για Τραμ στο πολεοδομικό συγκρότημα Βόλου, με συμμετοχή συμπράξεων εταιρειών για την υλοποίηση και ανάλυση κόστους – οφέλους ως αποδοτική επένδυση, τόσο με κοινωνικοοικονομικά όσο και με χρηματοοικονομικά κριτήρια.
5. Διασύνδεση μεταφορικών μέσων με δημιουργία χώρων μετεπιβίβασης από ΙΧ σε Δημόσιες Συγκοινωνίες, αναδιάρθρωση των γραμμών και στάσεων, καθώς και ολοκληρωμένη ηλεκτρονική πληροφόρηση μετακινουμένων με όλα τα μέσα.
6. Σύστημα θαλάσσιας συγκοινωνίας στο Παγασητικό κόλπο.
7. Συστήματα ευέλικτης συγκοινωνίας στις ημιαστικές περιοχές και αναπροσαρμογή/αξιοποίηση του ρόλου των Ταξί.
8. Ενιαία πολιτική στάθμευσης και καθιέρωση κάρτας κατοίκου.
9. Πεζοδρομήσεις και αναπλάσεις δημόσιου χώρου.
10. Δίκτυο ποδηλατοδρόμων (ολοκλήρωση της ημιτελούς υποδομής), με προτεραιότητα στη φωτεινή σηματοδότηση, εγκατάσταση ασφαλών θέσεων στάθμευσης ποδηλάτων σε σημαντικά σημεία της πόλης.
11. Σύστημα κοινόχρηστων δημοσίων ποδηλάτων (και με χορηγίες).
12. Χρέωση κυκλοφορικής συμφόρησης (μακροπρόθεσμα) και έλεγχος Οδικής Πρόσβασης στο κέντρο, με απαγόρευση πρόσβασης με ΙΧ σε εσωτερικό δακτύλιο τις εργάσιμες ώρες και μέρες (βραχυπρόθεσμα).
Το κόστος εκπόνησης του ΣΒΑΚ μπορεί να καλυφθεί από προγράμματα όπως το «Εξοικονομώ».
Το όραμα του ΣΒΑΚ Βόλου προτείνεται ως εξής:
«Στο Δήμο Βόλου αξίζει ένα σύγχρονο και βιώσιμο σύστημα μεταφορών που θα συνδέει τους ανθρώπους με την πόλη. Η σύνδεση με την πόλη δεν περιορίζεται στην παροχή άνετης, γρήγορης, ασφαλούς και προσιτής μετακίνησης για τους πολίτες, αλλά επεκτείνεται στην διασφάλιση ποιότητας στο φυσικό, δομημένο και κοινωνικό περιβάλλον. Οι αστικές μεταφορές αποτελούν προϊόν συνεργασίας μεταξύ όλων των φορέων που σχετίζονται με την πόλη, υπό τον συντονισμό Δημοτικού Φορέα Μεταφορών & Κινητικότητας, με στόχο ένα ενιαίο σύστημα αστικών και περι-αστικών μεταφορών & μετακινήσεων που να συνδέει όλους τους πολίτες με δραστηριότητες και περιοχές, με τρόπους που να στηρίζουν την οικονομία, την αειφόρο αστική ανάπτυξη, το περιβάλλον και τη ποιότητα ζωής, με αναβάθμιση της λειτουργίας και της εικόνας της πόλης προς όφελος των κατοίκων και των επισκεπτών».